از هنگام آفرينش آدم (ع)، ابليس كه از طايفه جن بود،نسبت به آن حضرت حسادت ورزيد و به همين جهت به حضرت آدم سجده نكرد و به مخالفت با خداوند متعال پرداخت.
او توانست با ترفند خويش حضرت آدم(ع) را به ترك اولي بكشاند و در ادامه نيز تاكنون، شيطان و شياطين دشمنان شماره يك بشر بوده اند.در اين مقاله نويسنده كوشيده است به ترفندهاي شيطاني نگاهي اجمالي داشته باشد.
مطلب را با هم از نظر مي گذرانيم.

درتفكر عمومي، نوعي ترادف و هم معنايي ميان دو واژه شيطان و ابليس وجود دارد. از اين رو برخي كه كم تر به مباحث فرا مادي و يا فراحسي علاقه مند هستندگرايش چنداني به طرح اين مباحث نداشته و حاضر به مطالعه و بررسي آن نمي باشند. اين دسته همان گونه كه روح را به معناي روان و نفس مي شناسند و تفاوت ميان جان و روان نمي يابند در نگرش حسي گرايانه خود مي كوشند تا مساله را به شكلي به امورحسي ارتباط دهند.البته در بينش اسلامي و وحياني نفس به معناي روان روحي دردرون كالبد مادي است. به اين معنا كه عنصري فرامادي و از عالم امر و الوهيت به نام روح وجان در هنگامي كه در كالبد مادي قرار گيرد به نوعي با عنصر مادي ارتباط مي يابد كه مي توان گفت كه ماهيت متحول و دگرگونه اي يافته كه از آن در آيات وحياني قرآن به نفس و در زبان پارسي به روان تعبير مي شود.
در بينش اسلامي تفاوت معناداري ميان ابليس و شيطان است. ابليس نام موجودي از نوع خاصي به نام جن است. جن درتفكر و بينش موجودي مادي از ماده آتش است كه مي تواند در كاربردهاي امروزي از آن به انرژي ياد كرد چنان كه دخان دركاربردهاي امروزي به عنوان گاز شناخته مي شود. ابليس همانند حضرت آدم از ماده است با اين تفاوت كه ابليس از عناصر لطيف تر مادي يعني عنصر آتش خالص (انرژي) و آدم از ماده و عنصر سخت تر به نام گل (تركيب آب و خاك) ساخته شده است.
اما شيطان نام خاص براي شخص و يا موجودي معين نمي باشد بلكه در بينش قرآني به هر موجود سركش و متمردي از انسان و جن و حيوان اطلاق مي شود. (المصباح ج 1و 2 ص 313 و مفردات راغب ص 454 ذيل ماده شطن) ولي از آن جايي كه مصداق كامل و تمام شيطنت ابليس است در بيش تر اوقات او را اداره مي كنند.
بنابر اين سخن گفتن از وسوسه هاي شيطان و يا شياطين به معناي هر كسي و يا هر چيزي است كه مي كوشند تا به روش هاي گوناگوني آدمي را از مسير تكاملي و رشدي بيرون رانده و به سمت و سوي شقاوت و بدبختي بكشاند. از اين رو بيش از آن كه به ابليس توجه شود به انسان ها و بلكه به نفس و گرايش هاي مادي و هواهاي آن ها توجه مي شود كه نزديك تر به آدمي هستند و مي كوشند تا او را ه گمراهي سوق دهند. شناخت دوست از دشمن و راه از چاه نخستين گام براي دست يابي به كمال است؛ از اين رو لازم است كه دشمن و راه ها و ابزارها و وسوسه هاي او را شناخت تا در مسير زندگي به درستي حركت و گام برداشت.

بي گمان دشمن هر كس كه باشد نخستين هدف خود را كاهش قدرت و توانمندي طرف مقابل خويش قرار مي دهد؛ زيرا با بقاي قدرت و توانمندي كم اصلا نمي تواند به هدف خويش دست يابد كه در نتيجه نابودي و يا دست كم تحت ولايت و فرمانبري شيطان قرار مي گيرد. از اين روست كه مي كوشد راه هاي نفوذ خود را شناسايي و با ضربه زدن به علل و عوامل قدرتي او را به سوي سستي و ناتواني سوق دهد. شيطان به عنوان هر دشمن نهان و آشكار آدمي از جن و انسان هدف خويش را تحليل توش و توان آدمي و يا جامعه بشري قرار مي دهد. از اين رو تلاش مي كند كه تا قواي دروني متحد شخص و يا جامعه را از هم تفكيك و جدا ساخته و زمينه هاي اختلاف را افزايش دهد.
خداوند در آيه 208 سوره بقره به اين سازوكار و تاكتيك شياطين انساني و جني اشاره مي كند و مي فرمايد: يا ايهاالذين آمنوا ادخلوا في السلم كافه و لاتتبعوا خطوات الشيطان انه عدو مبين؛ اي كساني كه ايمان آورده ايد همگي در صلح و آرامش و صفا وارد شويد و گام هاي شيطان را پيروي نكنيد كه او دشمن آشكار است.
در اين آيه به نكاتي چند توجه داده شده است. نخست اين كه مخاطب در اين آيه جامعه ايماني است كه براساس اصول امتي شهروندان هم هدفي را تشكيل مي دهند و مي خواهند به اهداف ايجادي جامعه خود دست يابند. نكته ديگر آن كه اختلافات جزيي را ناديده بگيرند و با كنار گذاشتن آن سلامت جامعه و صلح و صفا را حفظ كنند و اختلافات را دامن نزنند. مهم ترين نكته اي كه در اين آيه بر آن تأكيد شده است آن كه هرگونه اختلاف و يا گرايش به آن گام شيطاني دانسته و دامن زدن به آن و در مسير آن قرار گرفتن به عنوان گام هاي شيطاني تلقي شده است. از اين رو از مردمان خواسته شده تا اين گونه مسايل را ديده و تحليل كنند كه هر گونه گرايش به اختلاف و دامن زدن به آن، چيزي جز پيروي گام هاي شيطاني نيست. به سخن ديگر براي شناخت گام هاي ايماني از شيطاني تنها كافي است كه به وجود اختلاف و يا ايجاد آن توجه شود. هرگاه امري موجب اختلاف شود و يا به آن دامن بزند گامي شيطاني است كه مي بايست از آن پرهيز كرد. چنان كه هر كسي كه به اختلاف دامن مي زند و يا موجبات آن را فراهم مي آورد را مي بايست به عنوان دشمن و يا كسي دانست كه در مسير دشمن و اهداف او حركت مي كند. دشمن آشكار كسي است كه اختلاف را به جاي صلح و صفا به جامعه مي آورد و امنيت و آرامش را از آن سلب مي كند. بنابراين بهترين معيار شناخت دوست از دشمن و يا مسير كمالي از شيطاني، اختلاف و كساني هستند كه در اين مسير حركت مي كنند و يا بدان دامن مي زنند.

ناگفته نماند كه در اين آيه مراد از شيطان كه اسم عام و جنس است فرد خاصي از آن يعني ابليس مي باشد؛ زيرا ابليس از آغاز خلقت و آفرينش حضرت آدم(ع) به عنوان نخستين فرد از نوع جني با وي دشمني كرد و سوگند ياد كرد كه نسل آدم(ع) را به دوزخ مي برد و كاري مي كند كه از زمان پيدايش تا دم آخر از آرامش و آسايش بهره اي نبرند و همواره در رنج و مشقت قرار گيرند. از آن جايي كه ابليس دشمن سوگند خورده و جاويدان تا روز قيامت و يا يوم وقت معلوم است به عنوان مصداق كامل از آن ياد شده است ولي اين بدان معنا نيست كه او خود به تنهايي از ابزارهايي چون اختلاف بهره مي برد، بلكه دوستان و ياران هم فكر و همسوي وي از جن و انسان نيز اين گونه عمل مي كنند و تحت ولايت ابليس فعاليت مي نمايند.

در آيه 91 سوره مائده به ايجاد دشمني و كينه توزي به عنوان ابزار اساسي ديگر شيطاني اشاره شده و آمده است: انما يريد الشيطان ان يوقع بينكم العدواه و البغضاء؛ شيطان مي كوشد تا ميان شما دشمني و كينه توزي ايجاد كند.
بنابراين ايجاد بغض وكينه و دشمني ميان افراد جامعه و برادران ايماني از مهم ترين روش هايي است كه گروه هاي شيطاني و هم پيمانان با ابليس از آن براي دست يابي به اهداف پليد خويش سود مي برند.
آنان اموري ساده و غير مهم را به گونه اي جلوه مي دهند كه امري مهم و ارزشي است و با تلقينات خويش مي كوشند تا كدورت و تيرگي ميان برادران ايماني ايجاد شود و آنان نتوانند مسايل ريز و خرد خويش را دوستانه حل و فصل كنند و هر روز بر عمق اختلاف و ژرفاي آن مي افزايند به گونه اي كه گره اي كه با دست باز مي شد با دندان و جنگ نيز غيرقابل حل مي شود و هر دو شخص و يا گروه و يا جامعه در مسير سقوط و هبوط قرار مي گيرند.

ابزار ديگري كه در آيه 169 سوره بقره بدان اشاره شده است ابزار افساد و اخلال است. شيطان با بهره گيري از ابزارهاي زشت مي كوشد تا بر برخي از افراد جامعه مسلط شود و با ياري و كمك آنان به اهداف خود دست يابد. از اين روست كه به كارهاي زشت و ناپسند و نابهنجارهاي اجتماعي فرمان مي دهد و به اصطلاح با تابو شكستن زمينه هاي رواني را براي مهار مردمان فراهم مي آورد. زير پا گذاشتن قوانين و تابوهاي هنجارهاي اجتماع براي آن انجام مي شود تا جامعه غير قابل مهار براساس قوانين عقلاني و عقلايي شود و هركسي هركاري كه بخواهد به نام آزادي انجام دهد و اين گونه است كه فحشا و منكرات در جامعه افزايش مي يابد و افترا و اتهام در آن تشديد مي گردد.
ايجاد اختلال در روابط سالم ميان افراد جامعه روشي است كه شيطان جني و انسي از آن سود مي برند چنان كه شيطان با بهره گيري از اين روش توانست ميان برادران يوسف(ع) اين گونه نفوذ كند و آنان را به جان هم اندازد به گونه اي كه تصميم گرفتند كه برادر خويش را بكشند و يا دست كم در چاه اندازند و سپس به برده فروشان به بهاي اندك و ناچيز بفروشند. (يوسف آيه 100)

افترا بستن به خدا و رسول و يا تغيير در قوانين جامعه براي دست يابي به اهداف شيطاني خويش از ديگر كارهايي است كه شياطين جن و انس انجام مي دهند. بدعت و نوآوري ها برخلاف اصول ارزشي و ايماني و هنجاري جامعه راهي است كه دشمنان از آن سود مي برند. از اين روست كه جامعه مي بايست همواره هوشيار باشد كه اشخاص يا گروه ها به عنوان نوآوري آنان را به سمت و سوي مقابله و مخالفت با ارزش ها و اصول بنيادين جامعه سوق ندهند.
خداوند در آيه 168 و 169 سوره اعراف و نيز 112 سوره انعام به اين روش دشمنان و شياطين اشاره مي كند و ميفرمايد كه دشمنان با شيوه هاي افترا و بدعت و نوآوري مي كوشند تا اشخاص يا جوامع بشري را از مسير كمالي خود دور سازند. در اين ميان نقش دشمنان داخلي (هواهاي نفساني و منافقان بيروني) از همه مهم تر و حساس تر است؛ زيرا آنان با حضور در لايه هاي زيرين و دروني دل و جامعه مي كوشند همه سخنان باطل و نادرست شيطان هاي جني و انسي را به شكل زيبا و موردپسند جامعه درآورده و مردمان را فريب دهند.

قرآن در آيه 112 سوره انعام سخن از زخرف القول به قصد غرور و فريب به ميان مي آورد؛ زخرف القول به معناي سخنان زيبا و لعاب ديده است كه يا باطن آن چيزي جز زهر جوامع بشري نيست. از آن جايي كه دشمن دروني و منافقان با خلق و خوي جامعه خويش آشنا هستند و گرايش هاي آنان را مي شناسند و علايق و دلبستگي هاي آنان را مي دانند با بومي سازي مفاهيم و نظريات دشمنان به شكل زيبا و موردپسند جامعه مي كوشند تا جامعه را فريب داده و آنان را به سمت و سويي كه دشمنان خواسته اند هدايت كنند. در اين روش آنان با غرقه سازي جامعه با مفاهيم و اصطلاحات زيبايي كه دشمنان پرداخته اند مي كوشند جامعه را در حالتي از گفتمان غالب قرار دهند كه گريزي براي افراد جامعه نيست و جز همان سخنان را نگويند و يا نشنوند.
به سخن ديگر روش دشمنان در اين حوزه برخاسته از علوم و دانش هايي چند به ويژه جامعه شناسي و مردم شناسي و روان شناسي اجتماعي است. روان شناسي تبليغ به آنان آموخته است كه بهترين شيوه نفوذ در روان اجتماعي جامعه غرقه سازي با مفاهيم زيبا و مورد پسند جامعه است كه جامعه را در گفتمان دروغين غالبي فرو مي برد كه رهايي از آن شدني نيست. اين مطلب به صراحت در اين آيه به شكل زخرف القول و وحي و غرور و فريب و وحي بعضهم الي بعض بيان شده است.
كاربرد وحي در اين جا نشان مي دهد كه دشمنان به گونه اي به درون دل هاي دوستان داخلي خويش اطلاعات و سخنان باطل خويش را ارسال مي كنند كه ديگران از آن آگاه نيستند.
اطلاعات به شكل رمزي و محرمانه ارسال و از سوي دوستان ايشان يعني منافقان در جامعه و هواهاي نفس در انسان شخصي رمزگشايي مي شود و به شكل موردپسند شخص و يا جامعه بازسازي مي شود. بسياري از دشمنان جامعه اسلامي در گذشته و كنون از راه دانشمندان بلعم باعورا خويش كه چه به ايشان توجه شود و يا ناديده گرفته شود مانند سگ زبان بيرون مي اندازند عمل مي كنند و كلمات و سخنان شيرين و زيبا بي محتواي خويش را زخرف القول مي كنند تا جامعه ايماني را بفريبند.
ايجاد آرزوهاي واهي و فريبكارانه از ديگر ترفندها و روش هايي است كه شياطين براي نفوذ در جامعه ايماني و دست يابي به اهداف خود از آن سود مي برند. خداوند در آيه 117 تا 120 سوره نساء و هم چنين 25 سوره محمد(ص) به اين ترفند دشمنان اشاره مي كند و مي گويد: دشمنان با تسويل و زيبانمايي مي كوشند آن چه را كه زشت و نابهنجار است به عنوان هنجار و زيبا جلوه دهند و مردمان را به سوي آن بكشانند.

روشي كه دشمنان در اين ترفند به كار مي گيرند براي آن است كه حقايقي كه از سوي پيامبران و وحي ارسال و به جامعه القا مي شود اموري واقعا هنجاري و پسنديده و مورد علاقه فطرت پاك انساني است. از آن جايي كه باطل و زشتي ها از اموري نيست كه مردمان به طور طبيعي بدان گرايش يابند لازم است تا آن را به شكل زيبا بسته بندي كنند و در بازار بفروشند. اين گونه است كه باطل را به شكل حقايق زيبا جلوه مي دهند و متاع ناچيز خويش را به بهاي گران عزت و شرافت آدمي مي فروشند. مردمان در آغاز به سبب وجود بخشي زيبا و يا حقايق آن بدان گرايش يافته و كم كم از فطرت خويش دور مي شوند و به دام ولايت شيطان مي افتند به گونه اي كه فرهنگ و ارزش هاي شيطاني براي آنان اصالت مي يابد. مولوي داستان اين تغيير ذائقه مردمان را كه از طريق شبهات انجام مي شود (شبهه يعني شبيه حق شده) در داستان مرد دباغ آورده است كه چگونه در بازار عطرفروشان از بوي خوش عطر غش مي كند و بيهوش مي شود و هرچه عطاران بر او عطر مي پاشند فايده و سودي نمي بخشد تا اين كه شخصي او را شناخته از بازار دباغان چرمي بدبو را در كنار بيني او مي گيرد و او هوش مي آيد. كساني كه گرفتار شبهات و در نهايت در ولايت شيطان مي روند اين گونه فطرت سالم خود را از دست مي دهند و عطر كلام وحي و حقايق آسماني و هنجارهاي زيباي اجتماعي و اخلاقي حال ايشان را به هم مي زند.
از ديگر روش هايي كه شياطين به كار مي برند ترفند ترس و خوف است. به اين معنا كه مي كوشند با ايجاد جنگ رواني مردمان را بترسانند تا از مواضع به حق خود عقب نشيني كنند. اين گونه است كه ايجاد ترس از مهم ترين شگردهاي شيطان جني و انسي براي جلوگيري مردمان از حضور در ميادين سياسي نظامي و اجتماعي است. قرآن در آيه 173 و 175 سوره آل عمران به اين مساله اشاره مي كند.
البته ناگفته نماند كه ايجاد ترس در جامعه ايماني تنها در منافقان كه دوستان و اهل ولايت شيطان هستند تاثيرگذار مي باشد و در خود مومنان تاثيري ندارد. از اين روست كه خداوند در اين آيه از ايجاد ترس از سوي شيطان در دوستان خود كه تحت ولايت اويند توجه مي دهد؛ زيرا ترس در منافقان از سوي شيطان موجب مي شود كه آنان تحت تاثير قرار گرفته و جامعه ايماني را در حالت بحراني روحي و رواني قرار دهند و اين ترس خود را به ديگر افراد جامعه كه سست ايمان تر هستند القا كنند. از اين روست كه در مجمع البيان ج 1و 2 ص 888 و نيز كشاف ج 1 ص 443 در شان نزول اين آيه گفته اند كه آيات يادشده درباره عمل نفاق گونه نعيم بن مسعود است كه از سوي ابوسفيان مامور شد تا در دل مسلمانان ترس ايجاد كرده و آنان را از شركت در جهاد با مشركان باز دارند.
از ديگر شگردهاي شيطان مي توان به ايجاد شبهه و شك و ترديد در امور اعتقادي و بنيادين ديني و اصول ارزشي جامعه (زخرف آيه 61و 62) افزايش نابهنجاري هاي اجتماعي و تشييع فحشا و منكرات (بقره آيات 168 و 169 و 268 و نور آيه 21) همانند قمار (مائده آيه 90و 91) گفتارهاي زشت و ناپسند (اسراء آيه 53) و نجواهاي و انجمن هاي زيرزميني (مجادله آيه 10) و خمر و شراب نوشي و ميگساري (مائده آيه 90و 91) و افزايش خرافات و امور دور از عقل و عمل عقلايي (نساء آيات 117و 119) و نيز تبذير و ريخت و پاش و كاهش بهره وري و افزايش اسراف (اسراء آيه 27) تا جامعه دچار بحران اقتصادي شود و نيز اموري از اين دست اشاره كرد.